Örnekleriyle Türkçe Sözcüklerde Yapım Ekleri
Türkçede pek çok sözcüğün gövdesi, kök sözcüklere ulama yapılarak oluşturulmuştur. Bu tür eklere “yapım ekleri” denir.
Türkçede 4 tip yapım eki bulunur:
1- Addan ad üreten yapım ekleri
2- Addan fiil üreten yapım ekleri
3- Fiilden ad üreten yapım ekleri
4- Fiilden fiil üreten yapım ekleri
1- Addan ad üreten yapım ekleri:
cağız/ceğiz: adamcağız, çocukcağız, hayvancağız, kadıncağız, kızcağız, yavrucağız, köyceğiz, kızancağız
ca/ce/ça/çe: Türkçe, İngilizce, Arapça, Farsça, Almanca, Portekizce
cı/ci/cu/cü/çı/çi/çu/çü: sanatçı, gözcü, izci, sözcü, yolcu, simitçi, alaycı
cık/cik/cuk/cük: adacık, adamcık, anacık, dalgacık, ihtiyarcık, kapıcık, meydancık, beyincik, bebecik, sözcük, tomurcuk
cıl/cil/cul/cül: insancıl, evcil, bencil, merkezcil, yosuncul, ölümcül, öncül, bütüncül, kötücül
daş/deş/taş/teş: yurttaş, sırdaş, çağdaş, arkadaş, paydaş, vatandaş, yandaş, yoldaş, ülküdaş, özdeş, kardeş, kökteş, gönüldeş
ımsı/imsi/umsu/ümsü: acımsı,ekşimsi, tatlımsı, siyahımsı, masalımsı, beyazımsı, kadınımsı, esmerimsi, fiilimsi, mavimsi, morumsu, öykümsü
ımtırak/imtrak/umtırak/ümtırak: yeşilimtırak, sarımtırak, beyazımtırak, mavimtırak, siyahımtırak, ekşimtırak, morumtırak
ıncı/inci/uncu/üncü: birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci, altıncı, dokuzuncu, onuncu
ıt/it/ut/üt: yaşıt, bağıt, yazıt, özüt, dikit, somut, gömüt
lı/li/lu/lü: şehirli, paralı, akıllı, ağaçlı, kültürlü, evli, devamlı, fiyakalı, cilalı, efkârlı, cesaretli, emniyetli, güllü, hüzünlü
lık/lik/luk/lük: odunluk, kömürlük, sabahlık, kitaplık, tuzluk, fidanlık, ağaçlık, gelinlik, askerlik, aksilik, abonelik, bademlik
man/men: uzman, Türkmen, kocaman, toraman, katman, yazman, ataman, evcimen, gökmen, küçümen
sal/sel: kimyasal, anıtsal, anlamsal, açısal, hukuksal, kalıtımsal, fiziksel, bedensel, belgesel, çözümsel, geleneksel
sıl/sil/sul/sül: varsıl, dişsil, yoksul, damaksıl
sız/siz/suz/süz: susuz, parasız, vicdansız, ilkesiz, yersiz, yurtsuz, evsiz, barksız, kültürsüz, hükümsüz, güçsüz, çözümsüz
şın: akşın, karaşın, sarışın
tay: danıştay, kamutay, kurultay, sayıştay, yargıtay
2- Addan fiil üreten yapım ekleri
a: ada, boşa, kana, yaşa
al/el: azal, çoğal, daral, kısal, kocal, sağal, ufal, yoğal, dikel, dincel, düzel, incel, körel, sertel, seyrel, yönel, yücel
ar/er: ağar, bolar, bozar, kabar, kızar, sarar, yeşer
at/et: boşat, boyat, kanat, kocat, yaşat, gözet, yönet
da/de: cayırda, cazırda, cırılda,cızırda,çağılda, çatırda, çıngılda, hışırda, horulda, kıkırda, zırılda, gümbürde
ık/ik: acık, ayık, birik, gecik, gözük
ımsa/imse: anımsa, ayrımsa, azımsa, kaçımsa, sayrımsa, benimse, mühimse
kır/kir/kur/kür: fışkır, haykır, hıçkır, höykür, püfkür, püskür, sümkür
l: doğrul, eğril, sivril
la/le: alala, ayala, cilala, çapa, ıslıkla, kolala, rahatla, sırala, sula, tamamla, taşla, tavla, tıkla, tuzla, uğurla, zorla, gölgele, dizle
lan/len: akıllan, aklan, allan, avlan, aydınlan, coşkulan, duygulan, hoşlan, kanatlan, bilgilen, dertlen, hüzünlen
laş/leş: abanozlaş, ahmaklaş, aklaş, fenalaş, inatlaş, telefonlaş, aktifleş, cimrileş, çölleş, dertleş, gençleş, zenginleş
sa/se: çoksa, ıraksa, kapsa, susa, yakınsa, benimse, garipse, mühimse, önemse, örnekse, özümse
3- Fiilden ad üreten yapım ekleri
acak/ecek: açacak, alacak, gelecek, giyecek, yakacak, verecek
ak: durak, kaçak, yatak, yutak
ar/er: gider, tutar
ca/ce: düşünce, eğlence, sakınca
ga/ge: bilge, bölge, süpürge
gı/gi/gu/gü: algı, askı, çalgı, duygu, saygı, sevgi
gıç/giç: bilgiç, dalgıç
gın/gin/gun/gün: bezgin, bilgin, bitkin, dalgın, solgun, yorgun, ölgün, süzgün
ı/i/u/ü: çatı, doğu, koku, ölü, sevi, yapı, yazı
ıcı/ici/ucu/ücü: alıcı, görücü, satıcı, yapıcı, yazıcı
ık/ik/uk/ük: açık, göçük, kesik, seçik, soluk
ım/im/um/üm: onarım, oturum, ölüm, ölçüm, sayım, seçim
ın/in/un/ün: akın, ekin, tütün, yığın
ıntı/inti/untu/üntü: akıntı, çarpıntı, çıkıntı, döküntü, kesinti, yığıntı, görüntü
ır/ir/ur/ür: yatır, gelir, okur
ış/iş/uş/üş: oturuş, sürüş, veriş, yürüyüş,
ıt/it/ut/üt: geçit, dikit, ölçüt, sarkıt, yakıt
kan/gan: çalışkan, kaygan, unutkan
ma/me: açma, gülme, kapama, konuşma, serpme, sevme, uyuma
mak/mek: açmak, gelmek, gitmek, kapamak, uyumak
ınç/inç/unç/ünç: gülünç, sevinç, basınç, erinç
tı/ti: belirti, karartı, kızartı, morartı
4- Fiilden fiil üreten yapım ekleri
ala/ele: durala, itele, kovala, tepele
dır/dir/dur/dür: açtır, astır, bezdir, bildir, buldur, çizdir, deldir, koştur, soktur, sordur, yazdır
l: atıl, ayrıl, bozul, gidil, sayıl, soyul, tutul, yazıl
n: aran, başlan, bilin, gerin, sürün, taran, taşın, yıkan
r: batır, çıkar, düşür, içir, kaçır, kopar, uçur
ş: atış, bekleş, dövüş, görüş, itiş, selamlaş, seviş, tartış, uçuş, yazış
t: acıt, akıt, anlat, arat, kızart, okut, yürüt
Ahmet Aksoy